Volgens Pieter Lakeman is het vernietigende AFP-rapport over de kwaliteit van de accountantscontrole een regelrechte page turner. ‘Maar er is slechts één middel om de zaak te verbeteren: fouten moeten bestraft worden’
De Autoriteit Financiële Markten heeft onderzoek verricht naar de controleactiviteiten van de Big 4-accountantsorganisaties (Deloitte, Ernst & Young, KPMG en PwC). De uitkomsten waren interessant en volgens sommigen zelfs verbijsterend. De AFM had van elk kantoor 10 controledossiers onderzocht. Het betrof vrij grote controleklanten. De AFM had nagegaan of de accountant bij zijn controleactiviteiten voldoende geschikte controle informatie had verkregen om zijn oordeel over de jaarrekening als geheel te onderbouwen. Met andere woorden; had de accountant voldoende onderzoek gedaan om de jaarrekening op verantwoorde wijze te kunnen goedkeuren? Bij Ernst & Young was dit 3 van de 10 keer niet het geval. Ernst & Young had dus bij 30 procent van haar cliënten de jaarrekening goedgekeurd zonder deze voldoende onderzocht te hebben. Deloitte en PwC hadden dat in 40 procent van de gevallen gedaan. Gemiddeld dus in ruim een derde van de gevallen. Het inmiddels beruchte KPMG stak daar ver bovenuit want dat kantoor had 70 procent van de jaarrekeningen goedgekeurd zonder voldoende onderzoek te hebben gedaan. De controle kwaliteit van KPMG was dus twee keer zo slecht als van de andere grote accountantskantoren. Een leuke conclusie van de AFM maar niet verrassend voor iemand die al tientallen jaren tuchtklachten tegen accountants heeft ingediend.
Gefeliciteerd
Wanneer u een door KPMG goedgekeurde jaarrekening in handen krijgt moet u er statistisch van uitgaan dat die jaarrekening ten onrechte is goedgekeurd. De jarenlange kritiek op het functioneren van accountants, niet in de laatste plaats door SOBI, blijkt weer eens geheel op zijn plaats te zijn (ik word van diverse zijden met het AFM-rapport gefeliciteerd).
Wanneer u een door KPMG goedgekeurde jaarrekening in handen krijgt moet u er statistisch van uitgaan dat die jaarrekening ten onrechte is goedgekeurd
Bij het vorige onderzoek van de AFM, in 2010, waren de cijfers niet per accountantskantoor uitgesplitst maar dit keer voor het eerst wel. Ook volgens de AFM is dat voor beleggers en crediteuren van belang. Voor raden van commissarissen kan deze kantoorspecifieke informatie bruikbaar zijn voor hun rol bij de selectie en de evaluatie van de accountant, aldus de AFM. In feite adviseert de AFM hiermee op subtiele wijze om jaarrekeningen niet meer door KPMG te laten controleren. Een concreet en praktisch advies zou ik zeggen. Verwacht moet worden dat DSM (dat onlangs KPMG als externe accountant aannam en daarbij beloofde deze organisatie bij nieuwe onthullingen weer aan de kant te zetten) dit advies zal opvolgen.
Een bijzonder fraai voorbeeld van onvoldoende onderbouwing kwam ik onlangs nog tegen. Een accountant had een jaarrekening goedgekeurd zonder de boekhouding te hebben gezien. Kort nadat ik daarvoor een tuchtklacht had ingediend ontvingen mijn cliënten miljoenen euro’s schadevergoeding van die accountant en de klacht hoefde niet eens meer behandeld te worden.
Niet alleen het persbericht van de AFM maar ook het rapport zelf is zeer lezenswaardig. Voor iedereen die een tuchtklacht wil indienen een echte aanrader.
Diepere oorzaken van het falen inzichtelijk of niet?
Velen zijn verbijsterd en dat is begrijpelijk. Toch kan de gebrekkige controle niet voor iedereen een verrassing zijn. Dat was het voor de AFM zelf in ieder geval niet. Men had in ieder geval KPMG reeds ‘op de radar’. De diepere oorzaken van het falen zijn volgens de AFM nog niet inzichtelijk en de AFM roept de Big 4-accountantsorganisaties op tot verdere verdieping van de analyse van de oorzaken en redenen die ten grondslag liggen aan de geconstateerde tekortkomingen. Daarvoor hoeft mijns inziens echter niet heel diep gegraven te worden. Het oude gezegde ‘Wiens brood men eet diens woord men spreekt’ gaat natuurlijk niet voor alle accountants op maar in een groot aantal gevallen wel.
Voor iedereen die een tuchtklacht wil indienen is het AFM-rapport een echte aanrader
De structuur van het bedrijfsleven is de laatste 150 jaar veranderd. Vroeger staken een aantal rijke heren de koppen bij elkaar om een onderneming op te zetten en een manager te benoemen. Deze heren, de aandeelhouders, wilden hun bedrijfsleider controleren. Daarvoor huurden ze een boekhouder/accountant in. Zij betaalden die accountant en die accountant werkte voor het kleine aantal aandeelhouders. Dat ligt nu anders. Grote op de beurs genoteerde ondernemingen hebben duizenden of zelfs miljoenen aandeelhouders. Die hebben niets meer in te brengen bij de benoeming van de accountant en zij kennen de accountant, die officieel voor hen zou werken, niet eens. De accountants worden feitelijk door de Raad van Commissarissen benoemd (dat is ook de visie van de AFM zoals uit hun rapport blijkt). Bij grote ondernemingen werkt de accountant niet langer voor de aandeelhouders maar voor de Raad van Commissarissen en het management. De accountant verdedigt de belangen van zijn materiële opdrachtgevers. Dat zijn niet de rechtspersonen of de aandeelhouders maar dat zijn de personen die hen feitelijk benoemen en feitelijk over hun honorering beslissen: directieleden en commissarissen.
Het zijn gewoon de financiële prikkels die het hem doen
Te vaak heb ik gehoord dat de feitelijk controlerende accountants (de junioren en niet de partners) van mening waren dat de jaarrekening op bepaalde punten niet deugde en aangepast moet worden maar dat de partner die de handtekening zou gaan zetten over hun bezwaren heen walste omdat hij de klant niet wilde verliezen. Het zijn gewoon de financiële prikkels die het hem doen.
Ernstige misstand
Het gebrekkig controleren is soms een kwestie van gebrek zijn kundigheid maar vaker een kwestie van te weinig uren besteden. Het rapport bevat een overzicht van onvoldoende controles per onderwerp (focusgebied zoals de AFM dat noemt). Uit die tabel blijkt dat de materiële vaste activa in alle gevallen voldoende waren gecontroleerd. De controle van materiële vaste activa is ook snel gedaan. De technische voorzieningen en de beleggingen waren ook relatief vaak voldoende onderzocht. Ook dat onderzoek is niet erg tijdrovend. Bij de technische voorzieningen kan grotendeels vertrouwd worden op de actuaris en beleggingen zijn vaak ter beurze genoteerd en de waarde daarvan kan de krant van 31 december worden nagegaan. Controle daarvan kost niet veel tijd. Het onderzoek naar de waarde van onderhanden projecten en immateriële vaste activa kan aanzienlijk meer tijd kosten. En dat zijn nu juist de elementen die het slechtst gecontroleerd werden. De tendens is dus: hoe meer controle uren aan een focusgebied besteed moeten worden, hoe groter de kans dat dat focusgebied onvoldoende gecontroleerd is.
Aan deze constatering ligt een ernstige misstand ten grondslag. Accountantskantoren beloven soms de jaarrekening voor een vastgestelde som te controleren terwijl ze weten dat volledige controle tegen de eigen uurtarieven verliesgevend is. Daarom besteden zij willens en wetens onvoldoende uren aan onderzoek van de jaarrekening. Dan is het voor de hand liggend om vooral uren te bezuinigen op controle-intensieve onderwerpen. Wanneer een accountantskantoor offertes uitbrengt beneden de eigen kostprijs en vervolgens bewust onvoldoende controlewerk levert dringt de vraag zich onontkoombaar op of er sprake is van oplichting. Immers, niet in alle gevallen weten de commissarissen of de directieleden dat er onvoldoende gecontroleerd wordt.
Berg aan toezichthouders
Het rapport leest als een trein en is buitengewoon informatief. De adviezen snijden echter minder hout. De AFM adviseert bij alle grote accountantskantoren een Raad van Commissarissen in te stellen van personen die onafhankelijk zijn van de accountantsorganisatie en de bevoegdheid krijgen bestuurders van de accountantsorganisaties te benoemen en ontslaan. De AFM wil dan zelf het recht hebben die commissarissen goed te keuren of af te keuren. Ook wil de AFM het recht hebben de bestuurders van accountantsorganisaties op geschiktheid te kunnen toetsen. Bij de huidige samenstelling van de AFM zal dat niet zo veel problemen geven maar wanneer de AFM zich over 10 of 20 jaar tot een soort informele alleenheerser gaat ontwikkelen kan dat bezwaarlijk worden.
U moet zich ook realiseren wat voor een berg aan toezichthouders de gemiddelde aandeelhouder dan voor zijn neus krijgt. Allereerst is de jaarrekening die hij in handen heeft door de directie van de vennootschap opgesteld. Daarna is die jaarrekening door de accountant gecontroleerd. De accountant staat onder controle van zijn eigen Raad van Commissarissen. Die commissarissen staan onder controle van de AFM. Vervolgens is de jaarrekening door de Raad van Commissarissen van de vennootschap zelf vastgesteld of goedgekeurd en tenslotte doet de aandeelhoudersvergadering van de vennootschap nog een duit in het zakje. Je raakt bijna de tel kwijt van het aantal controleurs en toezichthouders dat zich om de jaarrekening staat te verdringen wanneer het advies van de AFM wordt overgenomen.
Wel zinvol is het voorstel van de AFM dat zij haar bevindingen aan de Raad van Commissarissen van de controle cliënten mag doorgeven. Afhankelijk van de situatie worden de raden van commissarissen daarmee bij hun oordeel over de accountant geholpen, of effectief onder druk gezet ten gunste van aandeelhouders.
Er is maar één middel om de zaak te verbeteren: fouten moeten bestraft worden
Zolang de controle van jaarrekeningen nog in private handen is, is er maar één middel om de zaak te verbeteren: fouten moeten bestraft worden. Er moeten boetes en schadevergoedingen betaald worden. Maar verreweg het belangrijkste is dat de pakkans wordt vergroot. Zolang dat niet het geval is hoopt iedere accountant dat zijn falen niet ontdekt zal worden.
In dat verband heeft minister Dijsselbloem een nuttig voorstel gedaan. Hij wil de termijn waarbinnen een klacht tegen een accountant ingediend moet worden, met een aantal jaren verlengen. Door die wetswijziging wordt de pakkans inderdaad vergroot.
Pieter Lakeman is voorzitter van www.sobi.nl en beheert de website www.meldpuntdnb.nl